CERN, Fransızca Avrupa Nükleer Araştırmalar Konseyi anlamına gelen  “Conseil Européen pour la Recherche Nucléair”in kısaltmasıdır. CERN’ün adı daha sonra Fransızca “Organisation Européenne pour la Recherche Nucléaire” ve İngilizce “European Organization for Nuclear Research” olarak değişmiş ancak CERN ismi kullanılmaya devam edilmiştir. CERN, Türkiye’de Avrupa Nükleer Araştırmalar Merkezi olarak bilinmektedir. CERN, II. Dünya Savaşının ardından 12 Avrupa ülkesinin bir araya gelerek bilim ve teknoloji alanında ABD ve Japonya ile rekabet edebilmek amacıyla “Barış İçin Bilim” sloganı ile Cenevre yakınlarında İsviçre-Fransa sınırında 1954 yılında kurulmuş dünyanın en büyük parçacık fiziği ve hızlandırıcı merkezidir (https://home.cern). CERN’e ülkeler üye olabilmektedirler. 2024 yılı itibarıyla CERN’e 23 ülke tam üye, 3 ülke tam üyeliği hedefleyen ortak üye, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 8 ülke ortak (asosye) üye, 6 ülke ve kuruluş gözlemci üyedir. Kurucu ülkeler (1954): Fransa, İsviçre, Almanya, İngiltere, Belçika, Danimarka, Yugoslavya (1961), Yunanistan, İtalya, Hollanda, Norveç, İsveç. Sonradan tam üye olanlar: Avusturya, İspanya, Portekiz, Finlandiya, Polonya Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Bulgaristan, İsrail, Romanya, Sırbistan. Tam Üyeliği Hedefleyen Ortak Üyeler: Estoya, Kıbrıs, Slovenya. Ortak Üyeler: Türkiye, Pakistan, Hindistan, Litvanya, Letonya, Ukrayna, Hırvatistan, Brezilya. Gözlemci Kuruluşlar ve Ülkeler: Avrupa Birliği, UNESCO, ABD, Rusya Federasyonu, Japonya, JINR. CERN’deki çalışmalarda 110 ülkeden yaklaşık 13.000 araştırmacı yer almaktadır.
[CERN’ün havadan görünüşü, İsviçre-Fransa Sınırı (Cenevre)]

CERN’de demet enerjileri GeV, TeV mertebesinde olan elektron, pozitron, proton, antiproton vb. yüklü parçacık demetlerinin hızlandırılması, çarpıştırılması ve ortaya çıkan verinin büyük ölçekli dedektörler aracılığı ile toplanması ve analizi yoluyla, evrenin oluşumu ve yapısı, temel parçacıkların etkileşmeleri, standart model ve ötesi, kütle kazanım mekanizması, nötrino ve bozon araştırmaları, süpersimetri, karanlık madde ve karanlık enerji konularında araştırmalar yürütülmektedir.

CERN’de Kurulmuş Büyük Ölçekli Hızlandırıcı ve Çarpıştırıcılar:

Sinkro Siklotron (SS, 1957), Proton Siklotronu (PS, 1959), Proton Çarpıştırıcı (ISR, 1971), Super Proton Sinkrotrunu (SPS, 1976), Super Proton-Antiproton Sinkrotronu (SppS, 1981), Large Electron-Proton Collider (LEP, 1981), Large Hadron Collider (LHC, 2009). CERN’de ayrıca 4 önemli büyük ölçekli çarpıştırıcı projesinin çalışmaları da büyük bir hızla sürdürülmektedir. Bunlar 2026’da tamamlanması beklenen ve mevcut LHC çarpıştırıcının ışınlığının (proton çarpışma yoğunluğu) 10 kat artırılmasını (saniyede, santimetre kare başına 1035 çarpışma sayısına ulaşılması) hedefleyen yüksek ışınlıklı LHC (HL-LHC) projesi, LHC proton demetinin,  LHC’ye teğet yapılacak bir elektron hızlandırıcından gelen yüksek enerjili elektron demeti ile çarpıştırılmasını öngören Large Hadron-electron Collider (LHeC) projesi, TeV enerjili elekron-pozitron çarpıştırıcısı olarak planlanan Compact Linear Collider (CLIC) projesi ve çevresi 100 km, toplam çarpışma enerjisi ise 100 TeV olarak planlanan dairesel proton-proton çarpıştırıcı Future Circular Collider (FCC)’dir. Bu dört dev çarpıştırıcının CERN’de sırasıyla hayata geçirilmesi ve bu çarpıştırıcılarda yapılacak araştırmaların 21. yüzyılın sonlarına kadar sürmesi planlanmıştır.  

CERN’de Yapılan Keşifler İle Kazanılan Nobel Fizik Ödülleri:  J/Psi parçacığının keşfi (S. Ting, 1976 Nobel Fizik Ödülü),  W, Z bozonlarının keşfi ( C. Rubia, V. der Meer, 1984 Nobel Fizik Ödülü), Müon nötrinosunun keşfi (J. Steinberger, 1988 Nobel Fizik Ödülü), Çokkanallı dedektör odacığının keşfi (G. Charpak, 1992 Nobel Fizik Ödülü),  Higgs Bozonunun keşfi (P. Higgs, F. Englert, 2013 Nobel Fizik Ödülü).

CERN’de Geliştirilen Teknolojiler: World Wide Web’in (www) keşfi (1989), hadron (proton) terapi, bilgisayarlı tomografi (CT), PET-tarama, manyetik rezonans (MR), dokunmatik ekran teknolojisi, medikal ve endüstriyel izotoplar, güneş enerji panelleri (solar panelleri), ultra yüksek vakum teknolojisi, halojensiz kablo, yüksek akım süperiletkenleri, krayojenik valfler, hasarsız metal tarayıcılar-röntgen makineleri, özel basınçlı kaplar ve paladyum film kaplamalar.

CERN Science Gateway (2023) videosu için tıklayınız.
CERN Large Hadron Collider (LHC) videosu için tıklayınız.

TÜRKİYE-CERN İLİŞKİLERİ

Türkiye 1961’de CERN’e Gözlemci Ülke statüsü ile üye olmuştur.  Türk bilim insanları 70’li, 80’li ve 90’lı yıllarda TÜBİTAK desteği ile CERN’de yürütülen CHARM II, CHORUS ve SMC deneylerinde yer almışlardır. 1990’ların başından itibaren ODTÜ, Boğaziçi, Çukurova ve Ankara  Üniversitelerinden araştırma grupları CERN’de kurulması planlanmış yüksek enerjili proton-proton çarpıştırıcısı (Büyük Hadron Çarpıştırıcısı (Large Hadron Collider, LHC)) deneyleri olan ATLAS ve CMS deneylerine katılmışlardır. 2005 yılında Başbakanlık, CERN ile ilişkilerin koordinasyonunu yürütme görevini TAEK’e (2020’den itibaren TENMAK) vermiştir. TAEK bu çerçevede bünyesinde oluşturduğu CERN Bilim Komitesi’nin de önerileri doğrultusunda CERN ile 14 Nisan 2008 tarihinde bir iş birliği anlaşması imzalamıştır. TAEK tarafından 27 Ocak 2009 tarihinde CERN Konseyine yazılan bir mektupla Türkiye’nin CERN’e üyelik başvurusunda bulunacağı bildirilmiş ve bunun ardından hükümetin kararlılık mektubu 2009 yılı Mart ayında Dışişleri Bakanlığı aracılığı ile CERN Konseyine iletilmiştir.  Aynı dönemde TAEK tarafından “Country Report of Republic of Turkey for CERN Membership” başlığı ile hazırlanan ülke raporu 2009 yılında CERN Konseyine sunulmuştur. CERN Konseyi 16-17 Aralık 2010 tarihinde yaptığı toplantıda Türkiye’nin üyelik başvurusunu değerlendirmiş ve konseyinin aynı toplantısında aldığı karar ile CERN’in etki sahasını genişletmeye yönelik olarak ortak (asosye) üyelik ihdas etmiş ve konulan kural gereği Türkiye’nin önce ortak üye olması gerekmiştir. 2012 yılında yapılan yeni ortak üyelik başvurusu neticesinde yapılan çalışma ve değerlendirmelerin ardından CERN ile Türkiye arasındaki ortak üyelik anlaşması 12 Mayıs 2014 tarihinde CERN’de T.C. Enerji Bakanı Taner Yıldız ile CERN Direktörü Prof. Dr. Rolf Heuer tarafından imzalanmıştır.
[Türkiye’nin CERN’e Ortak Üyelik Anlaşmasını T.C. Enerji Bakanı Taner YILDIZ
ile CERN Direktörü Prof. Dr. Rolf HEUER imzalamıştır. (12.05.2014)]

CERN’de imzalanan ve 22 Ocak 2015 tarihli ve 6587 sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunan “Türkiye Cumhuriyeti ile Avrupa Nükleer Araştırma Örgütü (CERN) Arasında CERN’de Ortak Üye Statüsü Verilmesi Hakkında Anlaşma”ya dair beyanın içerildiği hükümet mektubunun 06 Mayıs 2015 tarihinde CERN Konseyince işleme konulması ile Türkiye’nin CERN’e Ortak (Asosye) Üyeliği gerçekleşmiştir.

CERN’e Ortak Üyeliğin Başlıca Hükümleri ve Sağladığı Olanaklar:

Anlaşma ile Türkiye CERN’e ortak üye olmuştur. Anlaşma 5 yıllığına geçerlidir ve tarafların isteği ile uzatılabilir.  Anlaşma ile Türkiye CERN’e yıllık yaklaşık 5 Milyon İsviçre Frangı civarında ortak üyelik aidatı ödemeye başlamıştır ve bu miktar tam üyelik aidatının onda biri oranındadır. Anlaşma ile Türkiye CERN Konseyi’nin yanı sıra CERN Bilim ve Finans Komitelerinde temsil edilmeye başlamıştır. Anlaşma ile Türk iş profesyonellerine CERN’de çalışma, öğrencilerimize staj ve eğitim olanakları ve en önemlisi Türk firmalarına CERN ihalelerine katılma olanağı tanınmıştır. Türkiye’nin CERN ile ilişkileri Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu (TENMAK) tarafından koordine edilmektedir (https://www.tenmak.gov.tr). Anlaşmanın hemen ardından 2015 Haziran ayında, TENMAK-TOBB işbirliği ile Türk firmalarının CERN ihaleleri ile ilişkisini kurmak ve koordine etmek amacıyla CERN Sanayi İrtibat Ofisi (Industrial Liaison Office, ILO) açılmıştır. CERN Konseyi ile CERN Komitelerinde Türk sanayi ve endüstrisinin temsili TOBB-CERN Sanayi İrtibat Ofisi tarafından yürütülmektedir.

Türkiye’nin CERN’ün Deneysel Programındaki Varlığı ve TENMAK Tarafından Desteklenen CERN Projeleri:

Türkiye CERN’de halen 22 Üniversiteden/Enstitüden 43 araştırma takımı ile 27 projede yer almaktadır ve CERN’deki çalışmalarda kayıtlı bilim insanı ve lisansüstü öğrenci sayısı 220’dir. (Kaynak: https://greybook.cern.ch/country/detail?id=TR).
[Türkiye’nin CERN’in Deneysel Programındaki Varlığı (Mayıs 2024)]

TENMAK tarafından desteklenen CERN projeleri ATLAS, CLIC, ALICE, FCC, ISOLDE, CMS, CAST, SND@LHC, RD51 ve LHeC’tir. Bu projelerde koordinatörlük yapan ve yer alan üniversitelerimizin dağılımı aşağıda verilmiştir.
[TENMAK Tarafından Desteklenen CERN Projeleri (Kaynak: TENMAK)]