Türkiye ile CERN Arasında İmzalanan Ortak Üyelik Anlaşması
ve
Anlaşmanın Başlıca Hükümleri
1954 yılında 12 Avrupa ülkesi tarafından kurulmuş olan ve günümüzde 21 üyesi bulunan CERN (Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi, http://www.cern.ch ) dünyanın en büyük hızlandırıcı ve araştırma laboratuvarıdır ve bilimsel birçok keşfin yanı sıra sayısız teknolojik ürünün geliştirilmesine imkân sağlamıştır. CERN’de geliştirilen ve kullanılan parçacık hızlandırıcıları ve detektörleri gibi teknolojik cihaz ve sistemler sayesinde sağlıktan iletişime, enerjiden malzeme bilimine, güvenlikten gıda sektörüne kadar her alanda hayatımızı kolaylaştıran yenilikler ortaya çıkmaktadır. Dünyanın en büyük uluslararası bilimsel ve teknolojik işbirliği kuruluşu olan CERN’de her zaman olduğu gibi bugün de sürdürülen, yenilenen, yapım aşamasında olan veya gelecek için tasarlanan büyük çaplı deneyler bulunmaktadır. Kısacası CERN sürekli projeler gerçekleştirilen ve geliştirilen bir mükemmeliyet merkezidir.
Türkiye, CERN’de 1961 yılından bu yana gözlemci ülke statüsündedir. Türkiye’nin CERN ile ilişkilerinin koordinasyonunu TÜBİTAK yapmış, koordinasyon görevi 2006 yılında Başbakanlık tarafından Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK)’na verilmiştir. Türkiye-CERN ilişkilerini daha üst bir statüye çekmek üzere ilk planda 14 Nisan 2008 tarihinde TAEK ile CERN arasında işbirliği anlaşması imzalanmış ve bu çerçevede Türkiye’nin CERN üyeliğine yönelik başvuru hazırlıkları hızlandırılmış ve Hükümet düzeyinde resmi başvuru 18 Mayıs 2009 tarihinde yapılmıştır. Türkiye’nin CERN üyeliğine ilişkin başvurusuna yönelik karşılıklı yapılan çalışma ve değerlendirmelerin sonuçları 17 Aralık 2010 tarihli CERN Konsey toplantısında ele alınmış ve olumlu karşılanmıştır. Türkiye’nin CERN’e ortak üyelik başvurusu 17 Ekim 2012 tarihli Hükümet mektubu ile yapılmış ve 13 Aralık 2012 tarihli CERN Konsey toplantısında bu başvuru benimsenmiştir. Türkiye ile CERN arasında yapılan karşılıklı istişare ve değerlendirmelerin ardından, CERN Konseyi 20 Mart 2014 tarihli kararı ile Türkiye’nin ortak üyelik başvurusunu kabul etmiştir. Türkiye ve CERN arasında ortak üyelik (asosye üye) anlaşması 12 Mayıs 2014 tarihinde CERN direktörü Prof. Dr. Rolf HEUER ile Türkiye’nin BM Cenevre Daimi Temsilcisi Büyükelçi Mehmet Ferden ÇARIKÇI tarafından imzalanmıştır. Anlaşmaya Enerji Bakanı Taner YILDIZ da imza koymuştur. Anlaşma Türkiye Büyük Millet Meclisinin TAEK’in de temsil edildiği 22 Ocak 2015 tarihli Genel Kurulunda oybirliği ile onaylanmıştır.
Parçacık hızlandırıcı ve dedektör teknolojilerinin ülkemizde de yaygın ve etkin olarak kullanımına yönelik çalışma ve yatırımların (Türk Hızlandırıcı Merkezi vb.) yoğunlaştığı bir dönemde imzalanan bu anlaşmanın başlıca hükümleri özet olarak aşağıda verilmiştir:
–Türkiye, anlaşma ile CERN’ün hukuki altyapısını, işleyiş kurallarını, yönetmeliklerini ve organlarının alınmış kararlarını kabul etmektedir.
–Türkiye, ekonomik ve nüfus büyüklüğüne göre hesaplanan tam üyelik katkı payının (aidatının) en az onda birini (1/10) CERN’e yıllık olarak ödeyecektir ve bu aidat hiçbir şekilde 1 Milyon CHF’den az olmayacaktır.
–Türkiye, CERN’ün bilimsel eğitim programlarının yanı sıra eğitim ve öğretim programlarına da iştirak edebilir.
–Türkiye, CERN Konseyinde (kapalı oturumlar hariç) oy hakkı olmaksızın temsil hakkı edinmiştir ve davet beklemek zorunda olmaksızın söz alabilir ve beyanda bulunabilir.
–Türkiye, CERN Finans Komitesinin toplantılarında temsil edilme hakkına sahiptir.
–Türkiye’nin Konsey’deki bilimsel temsilcisi CERN Bilim Politikaları Toplantılarına gözlemci olarak katılabilir.
–Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları süreli ve sınırlı sözleşmeler ile akademik üyelik, öğrencilik ve öğretim üyeliği için yapılacak CERN personel atamaları için başvurabilir.
–Türkiye menşeli mal ve hizmetler sunan firmalar, CERN Finansal Kurallar Uygulama Yönetmelikleri çerçevesinde CERN ihalelerine teklif verebilirler. Türkiye CERN’de bir sanayi irtibat görevlisi bulundurabilir. Türkiye firmalarınca CERN’de üstlenilecek işlerin bileşik finansal değeri hiçbir durumda anlaşma kapsamında Türkiye’nin CERN’e yapacağı finansal tutarı geçemez.
–CERN Konseyi, ortak üyelik kriterlerini düzenli olarak (normalde 5 yılda bir) gözden geçirir.
–Türkiye, anlaşmanın süresi içinde ortaklık anlaşmasını sona erdirme isteğini CERN Konseyine bildirebilir ve bu başvuru değerlendirilip karara bağlanır. Üyelik ortak insiyatif ile de sona erdirilebileceği gibi, ilgili üyelik kriterlerinin Türkiye tarafından karşılanamaması durumunda CERN Konseyi üyeliğin sona erdirilmesini bir yürürlük tarihi belirterek karara bağlayabilir.
–Türkiye, bu anlaşma ile edinilen olağan ortak üyelik statüsünden tam üyeliğin ön aşaması olarak ortak üyelik statüsüne ve ardından CERN’e tam üyelik statüsüne geçiş yapabilir.
CERN ve Türkiye-CERN İlişkileri (Prof. Dr. Ömer Yavaş)